ابنیه  ی موجوده که در مرکز و ولایات فعلاً برای مدارس دولتی تخصیص داده شده است، یا از ابنیه ی دولتی ملک وزارت معارف است یا از ابنیه ی شخصی است که «وزارت معارف» به موجب قرارداد اجاره نموده است.ازقسم اوّل یعنی آن چه که از طرف دولت واگذار به مدارس شده هیچ کدام در ابتدا به نیّت مدرسه تأسیس و بنا نشده و عماراتی بوده است که برای سکونت ساخته و سپس در تحت اختیار«وزارت معارف»قرار گرفته و بدیهی است این طور خانه ها که برای منزل شخصی ساخته شده گذشته از این که با اسلوب معماری جدید مخصوص مدارس مخالف است به هیچ رو فراخور احتیاجات یک مدرسه متوسط یا ابتدایی نیز نمی باشد.

مهم ترین این ابنیه بنای«مدرسه ی دارالفنون» است که در سنه ی 1267هجری[ه ق/1229ه ش/1850م](75 سال قبل) برای این مقصود دایر گردید و تاکنون بدون این که در اساس عمارت آن تغییری بدهند آن مدرسه در آن جا دایر می باشد.وضعیّت اطاق های آن از حیث رطوبت فوق العاده مکان¬ها و فقدان نور کافی و سقف های کوتاه و به علاوه کهنگی و فرسودگی بنیان آن به طوری است که مضرات آن را به صحت مزاج محصلین جای هیچ گونه تردید نمی گذارد و مشاهده اطاق های تاریک و نمناک آن مدرسه بود که «آقای وزیر محترم معارف» را متوجه این امر مهم و اساسی نموده است.

عمارات دیگر مدارس دولتی«طهران»از قبیل عمارت«مدرسه ی علمیّه ی قصر نگارستان»و«مدرسه ی سیروس» و «دارالمعلمات» و«مدرسه ی نمره ی32» که هر سه از ابنیه  یملکی شخصی بوده و بعد به دولت انتقال یافته،هیچ کدام متناسب با احتیاجات مدرسه نمی باشد.تنها مابین عمارات مدارس دولتی بنای «مدرسه ی صنعتی»است که چند سال قبل به توسط مهندسین «آلمانی»در«ایران» بنا شده و ساختمان آن مطابق اسلوب فنّی جدید می باشد و می توان آن عمارت را به ضمیمه عمارت«کلژ آمریکایی ها(کالج]که در سنه ی[1925م/1304ه ش/1344ه ق] بنای آن اتمام یافته و بنای«مدرسه ی دارالمعلمین (مؤسسه شرکت فرهنگ)» سه عمارت دانست که به نام و نیّت مدرسه ساخته شده و تا حدّی رعایت اصول فنّی و معماری در آنها به عمل آمده است.

ابنیه ی کرایه نشین مدارس که بر طبق بودجه ی سنواتی «وزارت معارف» متجاوز از سی هزار تومان سالیانه در«طهران»و ایالات به مصرف مال الاجاره ی آنها می رسد از حیث عدم مناسبت با وضعیّت کلاس ها و گنجایش مدرسه و مخالف آن با اصول حفظ الصحّه و فقدان فضای کافی برای گردش و بازی اطفال به طوری است که بحث در آن زائد و از مقوله ی توضیح واضحات می باشد.

در این عهد و زمان که عصر تابش نور علم و معرفت است آبادی شهرها را در ممالک راقیه به تعدد و عظمت ابنیه ی مدارس آن شهر مقیاس می گیرند و اکنون ابنیه  ی مدارس متوسط (کلثر) [کالج[و اونیورسیته ها [دانشگاه ها]در بلاد عظیمه جانشین قصور رفیعه ی سلاطین یا کلیساهای فخیمه ی قرون وسطی گردیده است و هر قدر که در یک شهر عدد بناهای مدارس زیادتر و از حیث ساختمان و معماری و عظمت ،ظریف تر و عالی تر باشند به آبادی و عمران آن شهر و روشنایی افکار اهالی آن دلیلی واضح تر است.

اکنون که معمارهای چند برحسب امر«وزارت معارف»مشغول طرح و رسم نقشه های مختلف برای ابنیه ی جدید مدارس می باشند مناسب است از باب تذکار و تذّکر بعضی نکات اصلیه و قضایای مسلمّه که نزد متخصصین تربیت در بنای مدارس واجب الرعایه است از تازه ترین منابع اطلاعات اخذ و نقل نمائیم و البّته این مختصر اطلاعات به منزله یادداشت های اجمالی بیش نیست و بحث و شرح به انضمام طرح و گراور نقشه های آن به آتیه موکول است.

این اطلاعات از کتاب موسوم به«Text Of Teachers»تالیف«راین،ا،لیستر»منطبعه ی[سال]1924[م/1303ه ش/1343ه ق]نقل شده است.

در بنای عمارت مدرسه تمام قواعد و اصولی که برای ساختمان یک خانه ی صحیح و به اسلوب تازه ی صحّی رعایت می شود باید درنظرگرفت.

در این عمارت باید خاک سطح آن را برداشته و تمام فضا را با یک طبقه از سمنت[سیمان] یا سنگ فرش ضخیم مفروش نمود و این سنگ فرش باید در دامنه ی دیوارها و سطح اطاق ها هجده  اینچ[  72/45 سانتی متر] ضخامت و قطر داشته باشد و مقصود از این سنگ فرش آن است که از عبور رطوبت و هوا در زیر عمارات جلوگیری شود.

در دیوارها و پی های عمارت باید تمام وسایل و تدابیر لازمه را برای جلوگیری از نفوذ رطوبت ارضی به کار برد. سطح اطاق ها بهتر است از تخته و چوب مفروش شود. اطاق هایی که سطح آن از چوب است محکم تر و پاک تر و در عین حال بی صداتر می باشد سطح ازاره یا اطراف دیوار را نیز باید چوب یا کاشی بنمایند.

سطح دیوارهای داخلی

جز در مواردی که باید دیوار را با مواد صاف و غیره قابل نفوذ بپوشانند که بتوان در هر موقع لازم باشد تمیز کرد یا رنگ نمود،به طور کلّی سطح دیوارها را باید درعوض گچ یا رنگ یا کاغذ با آجرهای سخت و سمنت[سیمان] بپوشانند.کاشی یا شمش های لعاب دار که بیش تر مانع نفوذ رطوبت است نیز خوب است زیرا با این وسیله دیوارها را می توان همواره پاک و نظیف کرد.

دیوارهای گچی بدون رنگ و روغن، رطوبت و مواد آلی (ارگانیک) را جذب و نشف می کنند و این مخالف حفظ الصحّه است. در مواقعی که این طور دیوارها محتاج به تمیزی باشد آن را به دقت شسته وهرگاه رنگ جدیدی بزنند با آن قدری مواد ضدعفونی مخلوط نمایند.از گچ بری و برجستگی در سطح دیوار که موجب جمع شدن گرد و غبار شود باید اجتناب کرد، شیشه بری دقیق درب و پنجره  وهرقسم نازک کاری که مانع تمیزکردن و جاروب کردن باشد غلط است و باید به کلّی[ازآن] احتراز نمود.هرجا نجّاری و کار چوب باشد باید رنگ کرد و روغن زد.در رنگ دیوارها باید دو نکته را رعایت کرد:

 اوّل آن که چشم را خسته نکند ،ثانیاً نور را منعکس نموده و تاریک نباشد و بالاخره به طوری رنگ شود که آن را بتوانند شسته و تمیز نمایند و روی هم رفته رنگ های نیم رنگ و ساده بهتر است.

زیرزمین

در صورت امکان باید یک طبقه ی تحتانی در زیر عمارت بنا شود در صورتی که دو ثلث ارتفاع طبقه ی تحتانی روی سطح زمین باشد وارتباط مستقیمی به اطاق های بالا نداشته باشد می توان آن را برای مکان پالتو و بالاپوش قرار داد.سطح زیرزمین را باید با سمنت[سیمان] خیلی محکم مفروش کرد. به هیچ وجه من الوجوه اطاق درس را در طبقه ی تحتانی نباید قرار داد. این گونه اطاق ها را به انبارها و سایر لوازم از این قبیل باید مخصوص نمایند.

اطاق های جای لباس

 در عمارت باید  اطاق های مخصوص برای نهادن پالتو و بالاپوش بسازند.دراین اطاق ها نباید ازدهلیز یا اطاق های ورودی وارد شوند و نه از اطاق های درس. برای این اطاق ها باید جریان هوا و بخاری قرارداد هیچ وقت جا لباس را در دهلیز یا (کریدر)[راهرو] نباید قرار داد.

درهای ورود و خروج

 برای مدرسه باید لااقل دو در بزرگ قرار داد که به زودی شاگردان در آن وارد یا خارج شوند این درها را باید وسیع و عریض بسازند.

پلّکان

 پلّکان نباید مجوف ساخته شود بلکه باید بنای آن محکم و از گچ و سنگ و آجر بنا شود و از یک طرف به دیوار متکّی باشد. وقتی که عمارت وسیع برای مدرسه بیش از یک صدوپنجاه نفر محصّل ساخته شود در آن باید دو پلّکان قرار داد و اطراف آن را نرده ی محکم بنا نمایند که از افتادن اطفال جلوگیری کند.باید در وسط پلّکان غلام گردش مربع یا مستطیل بسازند که نه فقط به کار استراحت موقّتی اطفال بیاید بلکه از هرگونه حوادث غیرمترقبّه نیز جلوگیری کند.

عرض پلّه ها از یک ذرع و نیم[یک صدو پنجاه وشش سانتی متر] نباید تجاوز کند و بیش از چهارده پلّه در یک ردیف قرار ندهند ارتفاع هر پلّه از دیگری اکثراً باید چهار گره[بیست ودو وچهار دهم سانتی متر] باشد.

نقشه ی عمومی

 برای این که بتوان تشکیلات مدرسه مناسب و اداره ی آن منظّم شود باید اطاق های مختلفه[را] نزدیک و مربوط به یک دیگر بسازند.طرح و اسلوب جدید آن است که در مرکز عمارت،طالار بزرگ و روشنی بنا نمایند و در اطراف آن سایر اطاق ها را [در]ردیف یک دیگر قرار دهند [به گونه ایی]که از آن طالار به آن اطاق ها در داشته باشد اگر عمارت دو طبقه باشد باید دهلیز (کریدور)[راهرو] و پلّه کان در نظرگاه طالار مرکزی واقع گردد.

حتّی المقدور باید از معابر و دهلیز های متعدد اجتناب کرد و اگرهم بنا کنند باید وسیع و با هوا و روشن و از مواد صلب مانند سنگ و آجر بنا شود،عرض دهلیز از دو ذرع و نیم[دویست و شصت سانتی متر] بیش ترضرورت ندارد.

اطاق های درس

 بهترین شکل اطاق درس مربع مستطیل است که ضلع  اطول[بزرگ تر] آن یک خمس[یک پنجّم] ضلع اقصر[کوچک تر] باشد و مکان محصلین را باید در عرض اطاق قرار داد یعنی ضلع اطول [بزرگ تر] اطاق در یسار[چپ] و یمین[راست] آنها واقع گردد و نور از طرف چپ به آنها تابد. حجم و فضای اطاق را باید از روی چند اساس تعیین نمود که برای هر طفل محصل دویست فوت مکعب هوا[ نه هزار وششصد وشصت سانتی متر مکعب] منظور شده باشد.به موجب دستوری که«شورای معارف لندن» تعیین نموده که برای هر طفل در مدرسه ی ابتدایی یک صد وبیست فوت مربع[پنج هزار وهفتصدونودوشش سانتی متر مربع] و هر طفل در مدارس روستایی یک صد فوت مکعب[چهار هزار و هشتصد وسی سانتی متر مربع] و هر طفل در مدرسه ی متوسط یک صدو هشتاد فوت مربع[هشت هزار وششصد ونود وچهار سانتی متر مربع] فضا باید ملحوظ داشت.

نکته ی دیگری که در وسعت اطاق دخالت دارد مقدار مسافتی است که باید نور از طرف چپ تابش داشته باشد به این حساب عرض اطاق را باید یست و پنج فوت[یک هزار و دویست وهفت ونیم سانتی متر] باید حساب نمود و دیگر مقدار مسافتی است که طفل محصل با چشم عادی بتواند خطوط روی تخته سیاه را بخواند و مسافتی که با گوش عادی بتواند کلام معلّم را استماع کند و به این حساب طول اطاق را باید حداکثر سی فوت[یک هزار وچهار صد وچهل و نه سانتی متر] حساب کرد.نتیجهی  این دو حساب آن است که مساحت هر اطاق سی ×بیست وپنج  یا هفتصد وپنجاه فوت مربع[یک هزار وچهار صد وچهل و نه ×یک هزار و دویست وهفت ونیم سانتی متریاسی وشش هزار و دویست و بیست و پنج سانتی متر مربع] باشد و هرگاه ارتفاع اطاق را سیزده فوت [ششصدو بیست و هفت ونه دهم سانتی متر]حساب کنیم در هر اطاق معادل نه هزاروهفتصد و پنجاه فوت مکعب[چهل و هفت هزار ونهصد وبیست و پنج سانتی متر مکعب] هوا گنجایش دارد این گنجایش متناسب با چهل و هشت نفر محصّل است که برای هر کدام پانزده فوت مربع [هفتصد و بیست وچهار ونیم سانتی مترمربع]مکان و دویست فوت مکعب [نه هزار و ششصد وشصت سانتی متر مربع]هوا حساب کرده باشیم.

چنین اطاقی با چهل و هشت نفر شاگرد برای یک نفر معلّم خیلی زیاد است وعملاً درهر کلاس چهل نفرحداکثر می باشد.

میدان بازی

 هر عمارت مدرسه خوب باید یک میدان بازی وسیع و هواگیر و متناسب به اندازه و احتیاجات مدرسه داشته باشد. سطح آن باید در معرض آفتاب و شکل آن باید  تقریباً مربع و مسطح و محاط به دیوار باشد. یک قسمت آن را در صورت امکان باید مسقّف نمایند که در موقع بارش محفوظ بماند.به استثنای فضای میدان بازی اطراف مدرسه را سزاوار است مشجّر نمایند.

حوض

هرگاه در عمارت مدرسه حوض نسازند و در عوض آب انبارهای محفوظ بنا نمایند بهتر است ،زیرا که حوض گذشته از این که ممکن است برای اطفال خطر داشته باشد غالباً باعث پیدایش پشه ی مالاریا می شود. به وسیله ی آب انبار و تلمبه می توان فضای مدرسه و مستراح را آب و جارو کرد».(1)،(2)

پی نوشت ها:

(1)حکمت،علی اصغر،بنای عمارت مدارس،مجله ی آموزش وپرورش،سال دوّم،بهمن ماه 1305ه ش،ش11،صص566 – 561.

(2)ویرایش:بابک زمانی پور.